در منابع حدیث و کتب اخلاق روایات زیادى در نکوهش غیبت وارد شده; مضمون این روایات به قدرى شدید و تکان دهنده است که درباره کمتر گناهى مى توان اینگونه تعبیرات را یافت که از میان آنها ده روایت زیر برگزیده شده است.

در حدیثى مى خوانیم که روزى پیغمبر با صداى بسیار بلند خطبه خواند به گونه اى که به گوش زنانى که در خانه هایى که نزدیک بودند رسید فرمود: «یا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ لاتَغْتابُوا الْمُسْلِمینَ وَ لا تَتَبَّعُوا عَوراتَهُمْ فَاِنَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَتَ اَخِیهِ یَتَتَبَّعُ اللّهَ عَوْرَتَهُ حَتّى یَفْضِحَهُ فى جَوْفِ بَیْتِهِ; اى گروهى که به زبان ایمان آورده اید و در قلبتان ایمان نیست، غیبت مسلمان نکنید، و در صدد کشف عیوب آن ها نباشید، چرا که هر کس درصدد کشف عیوب برادر مسلمانش باشد خداوند در صدد کشف عیوب او خواهد بود تا آنجا که در درون خانه اش رسوایش مى کند».(1)

2ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم که روزى خطبه خواند و درباره اهمیت گناه ربا سخنانى فرمود تا آنجا که گناه یک درهم از ربا را بدتر از سىوشش زنا شمرد، سپس فرمود: «اِنَّ اَرْبَا الرِّبا عِرْضُ الرَّجُلِ الْمُسَلِمِ; بدترین ربا بردن آبروى مسلمان (از طریق غیبت و مانند آن) است».(2)

این تعبیر (اهمیت گناه غیبت نسبت به زنا) در روایات متعددى آمده و در بعضى

1. جامع السادات، جلد 2، صفحه 303.

2. جامع السادات، جلد 2، صفحه 303.

از روایات آمده است علت آن این است که زناکار پس از توبه حقیقى بخشوده خواهد شد، ولى غیبت کننده چون حق الناس را ضایع کرده مشمول رحمت الهى نخواهد شد، تا صاحب غیبت را راضى کند.(1)

3ـ در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «اَلْغَیْبَةُ حَرامٌ عَلى کُلِّ مُسْلِم وَ اِنّها لَتَأکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ; غیبت بر هر مسلمانى حرام است و حسنات را از میان مى برد، همانگونه آتش هیزم را مى سوزاند و نابود مى کند».(2)

این ویژگى همان گونه که در بحثهاى آینده خواهد آمد نیز به خاطر آن است که غیبت جنبه حقّ النّاس دارد، و حسنات غیبت کننده را به نامه اعمال غیبت شونده منتقل مى کنند تا جبران تضییع آبروى او شود.

4ـ در یک حدیث قدسى آمده است که خداوند به موسى(علیه السلام) خطاب کرد و فرمود «مَنْ ماتَ تُائباً مِنَ الْغَیْبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ ماتَ مُصِرّاً عَلَیها، فَهُوَ اَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النّارَ; کسى که بمیرد در حالى که توبه از غیبت کرده باشد، آخرین کسى است که وارد بهشت مى شود، و کسى که بمیرد و اصرار بر آن ورزد و توبه نکند، اولین کسى است که وارد دوزخ مى شود».(3)

5ـ در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم تعبیر تکان دهنده دیگرى دیده مى شود، فرمود: «مَنْ مَشى فِى غَیْبَةِ اَخِیهِ وَ کَشْفِ عَوْرَتِهِ کانَ اَوَّلُ خُطْوَة خَطاها وَضَعَها فى جَهَنَّمَ; کسى که در طریق غیبت برادر مسلمانش و کشف عیوب پنهانى او گام بردارد، اولین گامى را که برمى دارد در جهنم مى گذارد».(4)

6ـ در حدیث دیگرى از همان بزرگوار مى خوانیم «ما عُمّرَ مَجلسٌ بِالْغَیْبَةِ اِلاّ خُرِّبَ بِالدِّینِ فَنَزَّهُوَ اَسْماعَکُمْ مِنْ اسْتِماعِ الْغَیْبَةِ فَاِنَّ الْقائِلَ وَ الْمُسْتَمِعَ لَها شَرِیکانِ فِى الاِثْمِ; هیچ مجلسى با غیبت آباد نمى شود مگر اینکه از نظر دین ویران مى گردد، حال که چنین است گو خود را از شنیدن غیبت پاک دارید چرا که گوینده و شنونده هر دو در گناه شریکند»(5)

1. وسائل الشیعه، جلد 8، صفحه 601، حدیث 18.

2. جامع السادات، جلد 3، صفحه 305.

3. همان، صفحه 302.

4. همان، صفحه 303.

5.بحارالانوار، جلد 75، صفحه 259.

7ـ در حدیث دیگرى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)در مورد زیانهاى فوق العاده معنوى غیبت چنین مى خوانیم: «مَنْ اِغْتابَ مُسْلِماً اَوْ مُسْلِمَةً لَنْ یَقْبَلَ اللّه صَلاتَهُ وَ لا صِیامَهُ اَرْبَعِینَ لَیْلَةً اِلاّ اَنْ یَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ; کسى که غیبت مرد مسلمانى یا زن مسلمانى بکند خداوند نماز و روزه او را چهل شبانه روز قبول نمى کند مگر این که صاحب غیبت از او راضى گردد».(1)

8ـ در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ رَوى عَلى مُؤْمِن رَوایَة یُریدُ بِها شَیْنَهُ وَ هَدْمَ مُرَوَّتِهِ لَیَسْقُطُ مِنْ اَعْیُنِ النّاسِ، وَ اَخْرَجَهُ اللّه مِنْ وِلایَتِهِ اِلى وِلایَةِ الشَّیْطانِ فَلا یَقْبَلُهُ الشَّیْطانُ; کسى که سخنى درباره فرد با ایمانى نقل کند و هدفش این باشد که عیبى بر او نهد، و شخصیتش را در هم بشکند تا از چشم مردم بیفتد، خداوند او را از تحت سرپرستى خودش به تحت سرپرستى شیطان مى فرستد، و شیطان او را نمى پذیرد».(2)

روشن است که مصداق واضح روایت بالا شخص غیبت کننده است که هدفش از غیبت عیب نهادن بر مؤمنین، و در هم شکستن شخصیت اجتماعى آن ها است و چنین افرادى به قدرى گناهانشان عظیم است که حتى شیطان از پذیرفتن ولایت آنها وحشت دارد».

9ـ در حدیث مناهى رسول اللّه(صلى الله علیه وآله) آمده است «نَهى عَنِ الْغَیْبَةِ وَ قالَ مَنْ اِغْتابَ امْرَءً مُسْلِماً بَطَلَ صَوْمُهُ وَ نَقَضَ وَضُوئُهُ، وَ جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفُوهُ مِنْ فِیِه رائِحَةٌ اَنْتَنُ مِنَ الْجِیفَهِ یَتَأَذَّئُ بِهِ اَهْلُ الْمَوْقِفِ; پیامبر(صلى الله علیه وآله) از غیبت نهى کرد و فرمود: کسى که مسلمانى را غیبت کند، روزه اش باطل مى شود، و وضویش مى شکند، و روز قیامت از دهان او بویى خارج مى شود که متعفّن تر از بوى مردار است، به گونه اى که اهل محشر از آن ناراحت مى شوند».(3)

10ـ این بحث را با حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) پایان مى دهیم، هر چند روایاتى که در این زمینه باقى مانده بسیار بیش از آن است که در بالا آوردیم، اما آنچه در بالا آمد براى درک اهمیت گناه غیبت کافى است فرمود: «اِیّاکَ وَ الْغَیْبَةَ فَاِنَّها تُمْقِتُکَ اِلَى اللّهَ وَ النّاسَ، وَ تَحْبُطُ اَجْرَکَ; از غیبت بپرهیز که تو را در پیشگاه خدا و مردم مبغوض مى کند، و اجر و پاداش تو را (در برابر اعمال صالحه) بر باد مى دهد».(4)

1. بحارالانوار، جلد 72، صفحه 258، حدیث 53.

2. اصول کافى، جلد 2، صفحه 358، حدیث 1.

3. وسائل الشیعه، جلد 8، صفحه 599، حدیث 13.

4. شرح غرر الحکم، جلد 2، صفحه 687، حدیث 2632.

به یقین حتى یکى از این احادیث به تنهایى براى پى بردن به اهمیت گناه غیبت از دیدگاه پیشوایان اسلام کافى است تا چه رسد به این که همه آنها را در کنار هم بچینیم و یکى در نظر بگیریم.

شک نیست که علاوه بر شهادت قرآن مجید و روایات متواتره اسلامى و اجماع مسلمین بر حرمت غیبت، عقل نیز آن را زشت و قبیح و در خور سرزنش و مجازات مى شمرد، چرا که یکى از مصادیق بارز ظلم و ستم است که قبح و زشتى آن از مستقلاّت عقلیه مى باشد، بنابراین دلیل حرمت غیبت، تمام ادلّه اربعه فقهى مى باشد.

و در کـتـاب خـصـال از اسـبـاط بـن مـحـمـد بـه سـنـدى کـه بـه رسـول اللّه (صلّى اللّه علیه و آله وسلّم ) دارد از آن جناب روایت کرده که فرمود: غیبت از زنـا شـدیـدتـر است . پرسیدند: یا رسول اللّه چرا چنین است ؟ فرمود: زناکار مى تواند تـوبـه کـنـد، و خـدا هـم تـوبه اش را بپذیرد، چون سر و کارش تنها با خدا است ، ولى مـرتـکـب غـیبت مى خواهد توبه کند، اما خدا توبه اش را نمى پذیرد مگر وقتى که شخص غیبت شده از او درگذرد.
مـؤ لف : ایـن روایـت را الدر المنثور هم از ابن مردویه ، و بیهقى از ابى سعید، و جابر از رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـلیـه و آله وسـلّم ) روایـت کـرده ، بـه ایـن عـبـارت کـه رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـلیـه و آله وسلّم ) فرمود: غیبت از زنا شدیدتر است . گفتند: یا رسول اللّه چطور غیبت از زنا شدیدتر است ؟ فرمود: براى اینکه ممکن است مردى زنا کند و بـعـد توبه کند، خدا هم توبه اش را بپذیرد، ولى مرتکب غیبت آمرزیده نمى شود، مگر وقتى که شخص غیبت شده او را ببخشد.
و در کافى به سند خود از سکونى از امام صادق (علیه السلام ) روایت آورده که فرمود: رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله وسلّم ) فرمود: غیبت در تباه کردن دین مسلمان سریعتر از خوره اى است که اندرون او را بخورد.
و در همان کتاب به سند خود از حفص بن عمر، از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرد که فـرمـود: شـخـصـى از رسـول خـدا (صلّى اللّه علیه و آله وسلّم ) پرسید: کفاره گناه غیبت چیست ؟ فرمود: براى آن کس که غیبتش کرده اى ، به تلافى غیبتش استغفار کن .
و در تـفـسـیـر قـمـى در ذیـل آیـه (و جـعـلنـاکـم شـعـوبـا و قـبـائل ) فـرمـود: شـعـوب ، مـلتـهـاى غـیـر عـرب اسـت و قبائل به معناى طوائف عرب .
مؤ لف : این روایت را صاحب مجمع البیان به امام صادق (علیه السلام )
نسبت داده .

تفسیر المیزان 18